ترجمه در دوره جمهوری اسلامی

بررسی وضع ترجمه در نخستین سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی به سبب آشفتگی و پراکندگی اطلاعات مربوط به آن دوره بسیار دشوار است. فعالیت گسترده ی گروه های مختلف فکری در آستانه ی انقلاب و سال های اولیه ی پس از پیروزی انقلاب و بر چیده شدن دستگاه ممیزی و نظارت دولتی بر کار نشر، ترجمه هایی را که سال ها اجازه ی چاپ نیافته بود، روانه ی چاپخانه کرد. آثار جدیدی نیز با شتاب ترجمه و منتشر می شد و در این میان مشخصات بسیاری از ترجمه ها حتی به مراجعی هم چون کتاب شناسی کتابخانه ی ملی ایران راه نیافت. بر اساس برآوردی حداقل و نادقیق، 421 ترجمه در 1358 ش به چاپ رسید که 83/6 درصد آن چاپ اول بود. در میان این آثار رده ی علوم اجتماعی با 35/3 درصد بیشترین میزان ترجمه را به خود اختصاص داده بود. بنا بر همین برآورد، در 1359 ش شمار ترجمه ها-با کاهش 15/9 درصد نسبت به سال قبل-به 354ترجمه رسید که 82/2 درصد آن چاپ اول بود. در این سال نیز رده ی علوم اجتماعی با 27/4 درصد بیشترین شمار نسبی ترجمه ها را داشت.(1) در حالی که بر اساس برآوردی نسبتاً دقیق، از 1350 تا 1354 ش 992 اثر ترجمه شده بوده است.(2)
با اعلام انقلاب فرهنگی و تعطیل موقت دانشگاه ها، با توجه به نیازها و کمبود مواد درسی، گروه های آموزشی دانشگاه ها به تألیف و ترجمه و تصحیح متون دانشگاهی فرا خوانده شدند. ستاد انقلاب فرهنگی در مهر 1359 ش «کمیته ی ترجمه و تألیف و تصحیح کتاب های دانشگاهی» را «مرکب از اساتید متعهد دانشگاه ها » تشکیل داد. این کمیته که از گروه های تخصصی رشته های گوناگون دانشگاهی تشکیل شده بود، در اسفند 1359 ش به «مرکز نشر دانشگاهی» تغییر نام داد و اساس نامه ی آن به تصویب ستاد انقلاب فرهنگی رسید.(3) گروه های تخصصی کمیته ی ترجمه و تألیف از طریق پرسشنامه هایی که به گروهای آموزشی دانشگاه ها می دادند، متون مناسب هر رشته را انتخاب می کردند و مترجمانی را به ترجمه ی این متون می گماشتند دو شماره ی نخست دو ماهنامه ی نشر دانش که به عنوان نشریه ی کمیته ی ترجمه و تألیف منتشر شد، گزارش های گروه های تخصصی از شیوه انتخاب متون برای ترجمه و نام برخی از این متون را ارائه کرده است.(4) بر اساس گزارش های گروه های تخصصی، در زمستان 1359 ش در گروه شیمی و مهندسی شیمی 338 تن در کار ترجمه ی 192 کتاب بودند.(5) هم چنین در تابستان 1360 ش در گروه فیزیک، 250 مترجم به ترجمه ی 180 کتاب مشغول بودند،(7) اما تاکنون فقط 76 عنوان ترجمه شده در رشته ی فیزیک منتشر شده است.(8) گروه زیست شناسی هم در همان شش ماهه ی آغاز کار ترجمه ی 36 اثر را تعهد کرد،(9) اما پس از بیست سال تنها چهارده ترجمه در این حوزه به چاپ رسید که نام هیچ یک از آن ها در فهرست اولیه نیست؛ با این همه، مرکز نشر دانشگاهی مهم ترین مرکز دولتی ترجمه ی آثار دانشگاهی در تاریخ ایران، به ویژه در علوم محض و عملی، به شمار می آید. اکنون نیز کمیته ی فنی و مهندسی، که از ادغام کمیته های کوچک تر اولیه به وجود آمده، فعال است. ترجمه ی متون علوم انسانی، بر خلاف علوم پایه و مهندسی، برنامه و سامان ویژه ای نداشته است. نصرالله پور جوادی، مدیر مرکز نشر دانشگاهی از آغاز تا شهریور 1383]، علت آن را دشواری ترجمه ی متون علوم انسانی و انگشت شمار بودن مترجمان توانا در این حوزه ذکر کرده است . فقدان سنّت تربیت مترجم نیز سبب بی جانشین ماندن مترجمان مجرب گذشته، به ویژه در زبان فرانسه [و آلمانی]، شده است.(10)
مرکز نشر دانشگاهی برای ویرایش ترجمه ها و یک دست کردن اصطلاحات و واژه های علمی در هر یک از کمیته های تخصصی خود شاخه ی واژه گزینی تشکیل داد. حاصل فعالیت این شاخه ها، چاپ 24 مجموعه ی واژگان و واژنامه در حوزه های گوناگون علوم پایه و فنی و مهندسی بوده است که با احتساب بسامد واژه ها روی هم رفته شامل حدود 186.700 واژه ی انگلیسی و معادل های فراوان فارسی آنهاست.(11) این کوشش ها بخشی از جریان کلی فرهنگ نویسی و تدوین معادل نامه های اصطلاحات تخصصی است که در کنار ترجمه ی علوم و معارف جدید، به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر، از عصر قاجار آغاز شد.(12) در عصر پهلوی نیز علاوه بر فرهنگستان (تأسیس 1314 ش)، انجمن هایی چون «انجمن اصطلاحات علمی» (تأسیس 1341 ش)، «انجمن واژه های پزشکی » (تأسیس 1343ش) و «انجمن اصطلاحات فلسفی» (تأسیس 1345 ش) از مراکز مهم واژه سازی و معادل گزینی اصطلاحات تخصصی بودند.(13)
محصول کوشش ناشران خصوصی در ترجمه پس از انقلاب اسلامی به مراتب پرشمارتر شد.(14) بعضی از این ناشران، برنامه ای مشخص در انتخاب و ترجمه ی متون خارجی دارند.
آمار ترجمه در دو دهه ی اخیر نشان دهنده شکل گیری حرکتی گسترده در ترجمه به فارسی است، اگر چه داوری در باره ی نتیجه و ادامه ی این حرکت هنوز امکان پذیر نیست. بر اساس برآوردی غیر دقیق، شمار ترجمه های چاپ شده در دهه ی 1360 ش، 14،615عنوان بود که 8،452 عنوان آن چاپ اول بود و بنا بر آماری نسبتاً قابل اعتماد، در دهه ی 1370 ش، 32،160 ترجمه به چاپ رسید که از آن شمار 16،435 عنوان چاپ اول بود.(15) دقت نسبی اطلاعات در باره ی دهه ی 1370 ش بررسی نسبت کاهش و افزایش شمار ترجمه ها را با تحولات فرهنگی-سیاسی جامعه ممکن می سازد. رشد سالانه شمار ترجمه ها در این دهه از 20 درصد کاهش در 1375ش تا 65/3 درصد افزایش در 1376 ش نوسان داشته است. هم زمان با فضای فکری و سیاسی پدید آمده پس از خرداد 1376، شمار ترجمه ها در همه ی زمینه های افزایش یافت و در 1377 ش به اوج خود رسید، اما در 1378 ش و 1379 ش این شمار به ترتیب 7/1 درصد و 19/8 درصد کاهش سالانه داشته است.(16)

دهه	1300	1310	1320	1330	1340	1350	1360	1370
ترجمه های چاپ اول	238	375	949	1807	2014	2351	8461	16435

جدول 2.4. شماره ترجمه های مرکز نشر دانشگاهی تا 1379 ش در برخی موضوعات

شمار صفحات	شمار عناوین	موضوع
51141	111	علوم ریاضی و کامپیوتر
51079	93	علوم فنّی و مهندسی
45090	85	شیمی و مهندسی شیمی
33590	76	فیزیک
23458	58	زیست شناسی و علوم پزشکی

جدول 2.5 شمار ترجمه‌های چاپ اول و چاپ مجدد دهه‌ی 1370 خورشیدی، به تفکیک موضوع

موضوع	1370	1371	1372	1373	1374	1375	1376	1377	1379	1379
کلیات	82	125	113	110	131	94	148	151	208	212
فلسفه و روانشناسی	181	214	177	244	186	217	296	326	347	286
ادیان	232	222	206	367	378	317	489	588	698	694
علوم اجتماعی	194	159	146	228	215	147	236	294	251	233
زبان	61	71	64	123	77	33	55	61	83	65
علوم طبیعی و ریاضی	264	178	172	250	317	148	222	263	227	237
علوم عملی	430	437	429	589	485	470	687	788	913	755
هنر	125	131	173	191	148	97	203	241	272	188
ادبیات	451	454	400	438	396	220	384	591	492	386
تاریخ و جغرافیا	134	146	112	147	138	105	149	188	137	92
کودکان و نوجوانان	408	231	405	484	484	556	826	846	780	715
مجموع	2562	2368	2397	3171	2955	2404	3695	4337	4408	3863

جدول 2.6 شمار ترجمه های چاپ اول دهه ی 1370 ش، به تفکیک موضوع

پی نوشت ها :

1. آمار استعلام شده از خانه کتاب.
2. «ترجمه در نیم قرن اخیر»، ص 71؛ ر.ک. جدول 5.
3. ستاد انقلاب فرهنگی، مصوبه ی ش 5003 ر 7، مورخ 59/12/23؛ پورجوادی، 1359 ش، ص 7-4.
4. نشر دانش، سال1، ش 1، ص 24-35، سال 1، ش 2، ص 83-94.
5. نشر دانش، سال 1، ش 2، ص 84.
6. مرکز نشر دانشگاهی، 1380 ش، ص 39-49.
7. نشر دانش، سال 1، ش 5و 6، ص 105.
8. مرکز نشر دانشگاهی ، 1380 ش، ص 31-39.
9. نشر دانش، سال 1، ص 88.
10. پورجوادی، مصاحبه ی مورخ 24بهمن ، 1380.
11. ر.ک. مرکز نشر دانشگاهی ، 1377ش.
12. برای نمونه ر.ک. فرهنگ چهار زبانه ی انگلیسی ، فرانسه، نمسه [آلمانی] و فارسی اثر کنیاز در 205صفحه، موجود در کتاب خانه ی ملی، نسخه ی خطی ش 452/ف.
13. شاملو، ص 835-836.
14. برای اطلاع بیشتر، ر.ک. سید حسینی، ص 36.
15. آمار استعلام شده از خانه کتاب .

منبع مقاله :
هاشمی، سیّد احمد و [دیگران]؛ (1389)، نهضت ترجمه در فرهنگ اسلامی، تهران:نشر کتاب مرجع، چاپ اول